رفتاربرنامه‌ریزی شده:آرمی تیج. کریستیان/فریدون رخشان

رفتاربرنامه‌ریزی شده:آرمی تیج. کریستیان/فریدون رخشان

عمل هر کس برخاسته از اراده

و تصمیم آگاهانه‌ی ( یا نیت) خود اوست                                                                                                                                                          پیامبر اکرم

پیش گفتار مترجمان

رفتار از نظرگاهی – بی توجه به ماموریت آن ها- مجموعه ای از حرکت ها و کنش هاست. این کنش‌ها زمانی که به صورت منظم و دقیق به اجرا درآیند مهارت ها را به‌وجود می‌آورند و اگر در یک محدوده یا سنخ معین ارایه شوند الگوهای حرکتی را عرضه خواهند کرد. از دیدگاهی دیگر یک رفتار زمانی عرضه می شود که بتواند تعادلی را به وجود آورد، ویا نیازی را کاهش دهد. از نگاه ریخت گرایان مجموعه‌ی رفتاری هر فرد تابعی از ریخت ویا شکل بدنی اوست؛ مثلاً شوخ طبعی یا ساده‌گیری رفتار هائی هستند که با شاکله‌ی افراد چاق وکوتاه قد بیش‌تر جور در می آید. و یا متفکر و جدی بودن و همین طور داشتن رفتار وسواسی مرتبط با کسانی مطرح می شود که قد بلند و ضمناً لاغر‌ی داشته باشند. ونیز افراد عضلانی و درشت استخوان که با اقتدارطلبی و هدایت کسان دیگر بیش‌ترسنخیت خواهدداشت. رفتارگرایان محرک های محیطی را عامل به‌وجودآورنده‌ی رفتار دانسته وانسان را موجودی منفعل در برابر تبلیغات وشکل‌دهی‌های رسانه‌ای معرفی می‌کنند. و گروهی دیگراز عامل‌های وراثتی به دفاع پرداخته اند. اینان پدیده هایی چون درون‌گرایی و برون‌گرایی، اجتماعی بودن و جامعه گریزی را با کارکرد ژن‌ها مرتبط دانسته، داشتن ثبات و یا عدم ثبات شخصیتی، تعادل روانی، کمال طلبی، خودشیفتگی، بدگمانی و غیره را به ژن‌ها ربط می‌دهند. وبه همین‌سان عامل بسیاری از اختلالات شخصیتی و سلوکی، پرهوشی و عقب ماندگی ذهنی- که تعدادشان به 350  نوع  بالغ می شود- را به عملکرد ژن‌ها نسبت می دهند و پدیده هایی چون فزون کاری و نقص توجه، رفتار مقابله ای ، اُتیسم و بسیاری از اختلالاتی که اغلب کودکان ونوجوانان گرفتار آن‌ها هستند را نشأت گرفته از کارکرد ژن‌ها معرفی می کنند. در عین حال هستند از پژوهش‌گرانی که رفتار را حاصل یا بازده تعامل ارگانیسم با محیط، نهادها، ایدئولوژی، فرهنگ، باورها و سنن و ارزش‌های مرتبط با آن‌ها دانسته و معتقد به یک عامل محدود و جزیی نمی باشند، ودر مطالعه‌ی هر رفتار عواملی چون ساختار خانواده، موقعیت، عادت، یادگیری‌های قبلی، تجارب و سودمندی هر رفتار را مد نظر قرار می دهند.لازم به ذکر است که همه‌ی مفاهیم فوق بسیار مهمّ‌اند.

به عنوان مثال عامل موقعیت که می‌تواند خانوادگی، جغرافیایی، تاریخی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، ارتباطی و انسانی باشدکه نقش بسیار مهمی در تولید رفتارهای هر فرد یا هرشخص دارند. گفته می شود که نوع شبکه ی تعاملات نمادین و یا شناخت مدار فرد که می تواند ظرفیت های ذهنی و افق های فکری وی را شکل دهد بسیار مهم است، چرا که میزان تسلط هر فرد به علایم مفهومی، نمادها و نشانه ها، آفات و رمزهای‌گسترده‌ی ارتباطی و فن شناسانه‌ی جهانی در حوزه های فلسفی، هنری، سیاسی و ادبی و فن‌آوری و … می تواند به توسیع شخصیت او در عرصه‌های مختلف کمک بسیار نماید.

گفتنی است که درکنار همه‌ی موارد مطرح شده در فوق بایستی به ظرفیت های ذهنی وتوان مغزی  و برداشت های مفهومی و سبک فکری افراد نیز توجه کافی نمود و آن ها را از یک جنس یا قماش ندانست. به قول مولوی زمانی که می گوید: « من چو لب گویم لب دریا بود/ من چو لا گویم مراد الّا بود/ من ز شیرینی نشستم روترش/ من زبسیاری گفتارم خمش»

دقیقاً به این تفاوت مهم اشاره می کند.

مفهوم رفتار بسیار گسترده است و هر کس وهر دیدگاهی آن را با توجه به افق فکری و تجارب و یافته های خود مورد توجه قرارداده است و لیکن آنچه در پژوهش های مطرح شده در این کتاب مسطمح نظر بوده نیل به دریافت‌های تازه ای است که هر چند پیش تر مطرح شده ودر باره شان آگاهی هایی بوده است،  با این حال نکات تازه و نوینی در آن ها هست که در پژوهش های پیشین مغفول مانده و یا کم تر مورد توجه قرار گرفته بودند. فی‌المثل چگونگی شکل‌گیری دو نظریه‌ی کنش معقول (TRA) و رفتار برنامه‌ریزی شده(TPB) که توسط فیش بین و آیزن[4] در سال‌های 1967 تا 1991 معرفی شده و عناصر و مفاهیم ساختاری آن‌ها در تولید رفتارهای انسان در موقعیت‌های مختلف مورد ارزیابی و کندوکاو قرارگرفته‌اند مهم‌ترین مفاهیم مطرح شده در این نظریه‌ها عبارتند از: نگرش‌ها( تفکری که از ارزیابی ادراکی عواقب یا نتایج احتمالی و مهم یک فرایند حاصل می‌شود.) نیّات (قصه‌ی که هرفرد آگاهانه برای رسیدن به هدفی انتخاب می‌کند وحساب شده‌است.) تأثیرات اجتماعی و فشاری که یک فرد از جانب افراد مهم در انجام و یا عدم انجام رفتاری دریافت می‌کند). هنجارهای ذهنی( مفهومی که توسط باورهایی شکل می‌گیرد که افراد مهم یا مؤثردیکته می‌کنند). کنترل ادراکی رفتار( مبتنی بر میزان فهم شخص از عاملی است که می‌تواند مانع عمل و یا تسهیل کننده‌ی آن باشد و یادآوری هرکس از توانایی خود برای انجام یک رفتار). باورهای کنترلی( امکاناتی که انجام کاری را تسهیل و یا آن را با مشکل مواجه می‌سازد). هنجارهای توصیفی( به معنای درک واقعیت بر مبنای مشاهده و پرسش). و هدف ( خواسته های درونی یا ذهنی که این خواسته ها به صورت برونداد، رویدادها و یا فرایند‌ها سازمان دهی می‌شوند).

یادآوری این نکته ضروری است که فرم نگارش  و سبک آن در این کتاب کاملاً محققانه و دقیق بوده و از روابط آماری پیشرفته در  آن‌ها استفاده شده است. بنابراین نثر نوشته وبیان نتایج پژوهش‌ها کاملاً آکادمیک و سنگین است و لازم است که خواننده‌ی گرامی از مباحث آماری اطلاع کامل داشته باشد.

در پایان لازم می دانیم از همکار دانشگاهی خود، جناب آقای دکتر نعمت اله تقوی که زحمت مطالعه ی پیش از چاپ این کتاب را پذیرفتند و نکاتی را تذکر دادند و همین‌طور  مدیر نشر موغام که زحمت زیادی برای چاپ و نشر آن متقبل گردیدند صمیمانه قدردانی نمائیم.

فریدون رخشان                بیوک خانم ابراهیمیان

Theory of Rational Action   (T.R.A)

Theory of Planned Behavior(T.P.B)

Fishbein

[4] Agzen